Często, pomimo wcześniejszych starań, małżeństwo rozpada się. Jest to niezwykle trudny czas nie tylko dla partnerów, ale również dla dziecka, które – chcąc nie chcąc – jest uczestnikiem tej trudnej sytuacji.
Dziecko zawsze jest poszkodowane – zarówno, gdy rodzice jeszcze ze sobą mieszkają, ale są skonfliktowani, jak i w momencie przechodzenia przez sytuację rozwodową i dostosowanie się do życia w niepełnej rodzinie.
Dziecko należy przygotować do tego, że rodzice chcą się rozwieść, czy być w separacji. Niezależnie od wieku – rozwód rodziców zawsze jest trudną sytuacją i ich zadaniem powinno być zminimalizowanie wpływu tej sytuacji na dziecko.
Fazy reakcji dziecka:
Według Hozman i Froiland (1976; za: Grochocińska, 1990), można wyróżnić 5 faz reakcji dziecka na sytuacje rozwodową:
1. faza „zaprzeczania” – dziecko nie chce się pochodzić z decyzją rodziców, może się wycofać lub wykazywać niegrzeczne zachowania, w celu poradzenia sobie.
2. faza „złości” – dziecko ukierunkowuje swoją złość na innych – rodziców, ale też nauczycieli, rówieśników, czy innych członków rodziny.
3. faza „godzenia” – dziecko stara się podchodzić rodziców, wykazuje zachowania mające na celu przypodobać się rodzicom.
4. faza „depresji” – dziecko postrzega swoje działania jako wynik swojej bezradności; dostrzega brak rezultatu swoich starań o zjednoczenie rodziny; odczuwa negatywne emocje takie jak poczucie osamotnienia, apatia, przygnębienie.
5. faza „pogodzenia się” – dziecko uczy się akceptować i funkcjonować w nowej sytuacji.
Emocje dziecka
Dziecko może przeżywać wiele negatywnych emocji związanych z rozwodem, a zadaniem rodziców jest zminimalizowanie ich. Dzieci mogą odczuwać niepokój, gniew wobec rodziców, ale również wobec siebie – gdy obwinia się za rozpad małżeństwa rodziców. Według badań, większość dzieci i młodzieży odczuwa smutek, zagubienie, lęk przed porzuceniem (przez jednego lub obu rodziców), złość (zarówno wobec siebie jak i wobec rodziców), poczucie winy, żal, konflikt lojalności (Amato, 2001, 2010). Niektóre z dzieci, mimo innych negatywnych emocji, będzie przeżywało również ulgę – np. w momencie wyprowadzki jednego z rodziców, który stosował przemoc (tamże). Dzieci mają prawo przeżywać wszystkie te emocje, ważne by na siłę nie zmieniać ich stanu emocjonalnego. Ludzie mają prawo do swoich emocji – zarówno pozytywnych jak i negatywnych. Należy dać dziecku przestrzeń na okazanie ich i rozmowę o nich.
Wspólny przekaz
Z dzieckiem należy o tej sytuacji porozmawiać, dokładnie analizując co i jak chcemy mu przekazać, ustalając wcześniej ze sobą wspólny przekaz. Dziecko, które od jednego rodzica będzie słyszeć jedno, a od drugiego rodzica drugie, będzie przeżywało większy ból emocjonalny. Mimo konfliktu między małżonkami, możliwych wspólnych niechęci, złości – podczas rozmowy z dzieckiem warto odsunąć negatywne emocje i poczucie krzywdy – choć jest to na pewno w wielu przypadkach bardzo trudne. Należy więc pamiętać, by dziecko nie było wciągnięte w konflikt między małżonkami – ma być ono chronione przed negatywnym wpływem tej sytuacji, czy nadużyciami ze strony rodziców, czy prawników (Kłoda, 2010).
Przedstawiony temat jest niebywale trudny, ponieważ często druga strona nie chce dyskutować, współpracować, rozmawiać, nie bierze pod uwagi dobra dziecka. Wtedy to drugi rodzic – wiedząc jakie zagrożenia mogą spotkać dziecko, gdy nie zadba się odpowiednio o komfort i poczucie bezpieczeństwa dziecka musi wziąć ciężar odpowiedzialności na siebie.
Główne czynniki wpływające na przeżywanie rozwodu
Choć dzieci z rozwodzących i rozwiedzionych rodzin mogą przeżywać wiele negatywnych emocji i bólu emocjonalnego, jest jednak wiele czynników mogących zmieniać jakość i intensywność przeżywania tej sytuacji (Pedro-Carroll, 2010).
Badania pokazują, że istnieją trzy główne czynniki wpływające na samopoczucie dziecka podczas rozwodu. Są to:
* jakość rodzicielstwa
* jakość relacji rodzic – dziecko
* przebieg i nasilenie samego konfliktu (Pedro-Carroll, 2010, 2011).
Czynniki zwiększające i zmniejszające odporność dziecka
Jak, według badaczy wyglądają zwiększające i zmniejszające odporność dziecka na tą trudną sytuację? Czynnikami zmniejszającymi odporność, czy zwiększającymi dyskomfort, przezywanie negatywnych emocji, są:
* Trwający od dłuższego czasu konflikt pomiędzy rodzicami – zwłaszcza, gdy jest on skoncentrowany na dziecku, gdy dochodzi do nadużyć wobec niego
* małe zdolności rodzicielskie
* brak kontroli, stawiania granic, uważności na dziecko
* inne trudne wydarzenia rodzinne
* zaburzenia psychiczne rodzica lub rodziców
* niestabilna sytuacja w domu (brak rutyny, jasnych zajęć, planu dnia, przewidywalności)
* problemy finansowe
Natomiast czynnikami zwiększającymi odporność, pomagającymi dziecku przejść przez tą sytuacje będą:
* ochrona przed konfliktem, nie wciąganie dziecka w konflikt,
* Współpraca między rodzicami (chyba, że występowała przemoc u jednej ze stron)
* dobre i zdrowe relacje rodzic – dziecko
* zdrowie psychiczne i dobre samopoczucie rodziców
* jakość rodzicielstwa
* stabilna sytuacja w domu
* stabilna sytuacja finansowa
* wspierająca rodzina, dobre relacje z rodziną (Pedro-Carroll, 2011).
Okazywanie uczuć
Każdy ma swój sposób okazywania uczuć wobec drugiej osoby. Wiele osób ma z tym problem, jednak przed, w trakcie i po rozwodzie okazywanie uczuć jest niezwykle ważne. Rodzice powinni potwierdzać swoją miłość do dziecka – zarówno werbalnie jak i niewerbalnie. Dzieci i młodzież w różnym wieku może mieć różne potrzeby, jeśli chodzi o okazywanie miłości, ale nawet gdy wyrażają gniew i niechęć wobec zapewnień o miłości – jest to ważne i wskazane. Warto pomyśleć o wspólnych rytuałach lub czynnościach, w których będzie się regularnie okazywać miłość wobec dziecka (Wolchik, 2002, Pedro-Carroll, 2010, 2011).
Ważne jest również, by dawać dziecku pozytywne wzmocnienia wobec pożądanych zachowań, chwalić je za dobre zachowania, wskazywać mocne strony, zapewniać o jego wartości, słuchać jego opowieści, obaw bez wczesnego osądzania, dawać przestrzeń do mówienia, ale również do wspólnego milczenia (Pedro-Carroll, 2010, 2011).
Niezwykle ważnym elementem jest słuchanie dziecka z odpowiednią ilością empatii i zrozumienia. Należy poświęcać czas by okazywać dziecko życzliwość, miłość i wzajemną akceptację (tamże).
Dyscyplina
Okazywanie miłość jest niewątpliwie jednym z najważniejszych czynników. Nie można jednak zapominać o dyscyplinie, która również jest bardzo ważna. Należy pamiętać o wytyczaniu zasad, jasnych reguł i oczekiwań. Dzięki temu dziecku zwiększa się poczucie bezpieczeństwa, kontroli i przewidywalności codziennych sytuacji, których dzieciom w trakcie tak dużych zmian na pewno brakuje. Należy brać pod uwagę nie tylko ustalenie zasad, a również o ich egzekwowanie – oczywiście budując wszystko w oparciu o wiek dzieci (Pedro-Carroll, 2010).
Rozmowy i modelowanie
Sytuacja rozwodowa – czyli moment przed rozwodem, w trakcie i po, jest okazją do tego, by rozmawiać z dzieckiem i uczyć radzić sobie z trudnymi emocjami. Rodzice mogą pokazać dzieciom jak sami okazują zrozumienie, empatię, wykazują umiejętności radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania problemów. Ponadto oprócz modelowania pewnych zachowań, ważne jest by rozmawiać z dzieckiem – tłumaczyć, że dzieci nie są winne rozpadowi małżeństwa, że jest to problem pomiędzy rodzicami. Warto zastanowić się nad zwróceniem się o pomoc do odpowiednich specjalistów, placówek czy sieci wsparcia – zarówno dla dzieci jak i dla siebie (Pedro-Carroll, 2011).
Nowy rozdział – nowy partner?
Przyczyny rozwodu są różne, czasem jest on spowodowany pojawieniem się nowej miłości współmałżonka. Ważne jest, by w takim wypadku bardzo mocno zwrócić uwagę na to, jak dziecko reaguje na taką sytuację. Wprowadzając swojego nowego partnera w relację z dzieckiem, należy być bardzo ostrożnym, ponieważ zbyt szybki nacisk na zbudowanie takich relacji, może okazać się bardzo dużym kosztem dla dziecka. Będzie on jeszcze większy, gdy nowy partner również ma dzieci. Taka sytuacja może powodować uczucia niepewności, odrzucenia, zagrożenia, bycia nieważnym (Pedro-Carroll, 2011).
Zrozumieć emocje
APA (American Psychological Association) w 2009 roku przeprowadziła ankietę dotycząca tego, jak rodzice postrzegają życie emocjonalne swoich dzieci. Okazuje się, że rodzice mają mylne postrzeganie tego, czym mogą stresować się dzieci, czy też jak silny stres w rzeczywistości odczuwają. Co więcej, stres u dzieci i młodzieży może objawiać się w formie somatycznej, jak np. bóle głowy, trudności ze snem, ból brzucha. Są to objawy, których rodzice często nie łączą z bólem emocjonalnym czy stresem (APA, 2009). Jest to błąd, ponieważ dzieci i młodzież właśnie w ten sposób odczuwają skutki negatywnych emocji, w ten sposób mogą komunikować swój dyskomfort, poczucie nieszczęścia, strach.
W tym artykule badacze przypominają, że podczas sytuacji rozwodowej należy zminimalizować ryzyko i ilość innych zmian w środowisku dziecka (np. umożliwić mu chodzenie do tej samej szkoły, obracanie się w tym samym środowisku, kontynuować swoje przyzwyczajenia i zachowania rutynowe). Należy również dokładnie wytłumaczyć dziecku, co się z nim będzie działo, jak będą wyglądać kolejne dni i miesiące. To bardzo ważne, by dziecko miało poczucie bezpieczeństwa i kontroli. Co więcej ważnym aspektem dbania o dziecko musi być dbanie o samych siebie. Rodzic, który będzie dbał o relaks, zmniejszy odczuwanie stresu, znajdzie czas na własne – choćby najmniejsze przyjemności, będzie lepiej funkcjonował, odczuwał większą jakość życia. Dzięki temu zdecydowanie lepiej będzie mógł się funkcjonować jako rodzic.
Podsumowanie
W życiu czasem dochodzi do takich sytuacji, gdy jedynym wyjściem jest rozwód. Należy jednak pamiętać, że jako osoby dorosłe jesteśmy odpowiedzialni za swoje potomstwo, za ich poczucie bezpieczeństwa, komfort, świadomość bycia kochanym. Dziecko odczuje skutki rozwodu, ale jakość i ilość tych skutków będzie zależała od mądrej reakcji rodziców, współpracy małżonków podczas rozwodu. Często sytuacja nie pozwala nam na współpracę i efektywne interwencje – warto wtedy chronić dziecko przed toksycznym czy przemocowym rodzicem, a w niektórych przypadkach zwrócić się o pomoc do fundacji, stowarzyszeń, psychologów, poprosić o pomoc szkołę.
Rozwód nie jest łatwy, nawet gdy uwalniamy się od związku, w którym była stosowana przemoc, występowały zdrady itp. Ważne aby w tym trudnym czasie znaleźć siłę, by zadbać o dzieci, jak i również o siebie. To będzie procentować zarówno w jakości przeżywanego stresu, jak i w przyszłości – gdy zyskamy nowe umiejętności radzenia sobie z trudnymi emocjami i stresem, a co więcej – nauczymy tych trudnych umiejętności dzieci.
Autor: Małgorzata Borczyk
Bibliografia:
1. Amato PR. (2001). Children of divorce in the 1990s: An update of the Amato and Keith (1991) meta-analysis. J Fam Psychol 2001;15(3):355-70.
2. Amato PR. (2010). Research on divorce: Continuing trends and new developments. J Marriage Fam 2010;72(3):650-66.
3. APA (2009). Stress in America. American Psychological Association.
4. Grochocińska R. (1990). Psychospołeczna sytuacja dzieci w rodzinach rozbitych. Gdańsk:Wydawnictwo UG.
5. Kłoda U. (red.) (2010). „Rozwód i co dalej. Jak nie stracić kontaktu z dzieckiem po rozwodzie.”. Warszawa: Departament ds. Kobiet, Rodziny i Przeciwdziałania Dyskryminacji Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
6. Pedro-Carroll J. (2010). Putting Children First: Proven Parenting Strategies for Helping Children Thrive through Divorce. New York: Penguin..
7. Pedro-Carroll J. (2011). How parents can help children cope with separation/divorce. Emery RE, topic ed. In: Tremblay RE, Boivin M, Peters RDeV, eds. Encyclopedia on Early Child Development. Montreal, Quebec: Centre of Excellence for Early Childhood Development and Strategic Knowledge Cluster on Early Child Development, 2011:1-10.
8. Wolchik, SA; Sandler,I; Millsap, RE; Plummer, BA; Greene, SM; Anderson, ER. (2002). Six year follow-up of a randomized controlled trial of preventive interventions for children of divorce. Journal of the American Medical Association. 2002: : 288: 1–8.
