Czym jest niepłodność

Niepłodność jest bardzo specyficznym problemem medycznym. Definiowana jest jako niemożność zajścia w ciążę po okresie co najmniej roku regularnego współżycia seksualnego. Okazuje się, że niemożność poczęcia nowego życia dotyczy coraz większej liczby par. Problem niepłodności obserwuje się u około 20 % par. Ponadto występują rodziny z jednym dzieckiem pomimo, że małżonkowie byli otwarci na nowe potomstwo i nie unikali dalszych ciąż. Literatura fachowa podaje, że płodność zarówno u kobiety jak i u mężczyzny osiąga swój szczyt w wieku 20-25 lat i utrzymuje się z niewielkim spadkiem do 35 roku życia (Fijałkowski,1985). Odkładanie przez małżonków decyzji o poczęciu dziecka na lata późniejsze nie jest dobrą praktyką. Przeprowadzone w tym zakresie badania dowodzą, że wskaźniki płodności u kobiet po 35 roku życia są o około połowę niższe, niż u młodszych o 10 lat kobiet. Proces ten w większym stopniu dotyczy kobiet. U mężczyzn bowiem po 35 roku życia obserwuje się spadek jakości nasienia, ale ich zdolności prokreacyjne nadal utrzymują się na względnie wysokim poziomie do około 50 roku życia.

Przyczyny niepłodności

Przyczyny niepłodności są dość zróżnicowane, rzadko przypisuje się ten problem tylko jednemu z partnerów. U kobiet wyróżnia się niepłodność pierwotną, gdy kobieta nie była nigdy w ciąży lub niepłodność wtórną, gdy wcześniej miała przynajmniej jedną ciążę, a obecnie nie może ponownie zajść w ciążę. Wskazuje się, że przyczyny niepłodności są dość zróżnicowane i tak w 10-20 % przypadków par nie udaje się określić żadnych powodów, które wskazywałyby na niemożność zajścia w ciążę , w pozostałych 80-90 % par małżeńskich około 40 % niepłodności jest spowodowane tzw. czynnikiem męskim, a 30-40% czynnikiem żeńskim. Natomiast w 30% przypadków uzyskane dane wskazują, że nieprawidłowości można doszukiwać się zarówno u kobiety jak i u mężczyzny. Z kolei z punktu widzenia patogenezy niepłodności wymienia się grupy czynników odpowiedzialne za ten problem jak:
Czynniki hormonalne 20-30 %,
Czynniki mechaniczne 20-30 %,
Czynniki męskie 30-40 %,
Czynniki immunologiczne 5 %,
Czynniki nierozpoznane 10-20 % (Szamatowicz,M.,Kulikowski,M.,1988)

Na płodność składa się bardzo złożony ciąg zjawisk i ich następstw, których rezultatem jest ciąża. Konieczne są następujące uwarunkowania, aby do niej doszło: jajniki kobiety muszą być w stanie wydać żywotną komórkę jajową, która później musi przemieścić się jajowodem, mężczyzna musi być w stanie ejakulować, a jego plemniki muszą przemieścić się do jajowodu, plemnik i komórka jajowa muszą się połączyć, aby komórka jajowa została zapłodniona. Zapłodniona komórka jajowa musi się osadzić w macicy i być karmiona przez organizm matki, aby płód rozwijał się i rósł do czasu, kiedy będzie gotowy do narodzin. Problemy na którymkolwiek z tych etapów mogą oznaczać niepłodność. Biorąc pod uwagę wszystkie czynniki, które muszą zadziałać prawidłowo, aby doszło do poczęcia, a także konieczny odpowiedni poziom hormonów oraz właściwa fizjologia organizmu kobiety, „to cudem jest, że kobiety w ogóle zachodzą w ciążę”(Ruhi-Lopez,Sntamaria, 2015).
U kobiet jako częstą przyczynę braku ciąży wskazuje się zaburzenia jajeczkowania, które mogą być skutkiem zespołu policystycznych jajników, schorzeń tarczycy, hiperprolaktynemii, niewydolności układu podwzgórzowo-przysadkowego, a także znaczna otyłość. Jako kolejną częstą przyczynę niepłodności wskazuje się niedrożność jajowodów.
Nie każdy przypadek niepłodności udaje się wyjaśnić. W sytuacji, kiedy dostępnymi metodami nie udaje się określić przyczyny braku ciąży, wtedy mówi się o niepłodności idiopatycznej. W takim przypadku jako przyczynę takiego stanu, wskazuje się nieznane czynniki immunologiczne, a nawet psychogenne zaburzenia.
U mężczyzn jako przyczynę niepłodności wskazuje się na coraz gorszą jakość nasienia, co uwarunkowane jest zanieczyszczeniem środowiska, prowadzeniem niehigienicznego stylu życia, a także narażeniem na znaczny stres oraz stosowanie używek, przegrzewanie jąder. Wśród innych przyczyn wymienia się obustronne wnętrostwo, zaburzenia erekcji i ejakulacji, przebycie ostrych chorób zakaźnych z odczynem w jądrach, zabiegi chirurgiczne na jądrach i powrózkach nasiennych, a także zaburzenia hormonalne, zaburzenia genetyczne.
Dowodzi się, że destrukcyjny wpływ na płodność mają takie zachowania jak palenie papierosów – nawet umiarkowane. Źródła podają, że ryzyko niepłodności wzrasta o 60% przy regularnym spożywaniu alkoholu. Wzrasta wówczas również prawdopodobieństwo poronienia. Ponadto istotny wpływ na obniżenie płodności ma spożywanie kofeiny w dawkach powyżej 250 mg dziennie, używanie narkotyków, w tym marihuany. Ryzyko niepłodności jest wówczas o 70 % wyższe. Do czynników, które również wpływają na płodność kobiety zalicza się nadwagę, która statystycznie dwukrotnie wydłuża czas potrzebny by kobieta mogła zajść w ciążę, natomiast niedowaga u kobiety wydłuża ten czas czterokrotnie.

Kiedy podjąć decyzję o leczeniu

W sytuacji, gdy po roku regularnego współżycia bez stosowania antykoncepcji nie dochodzi do poczęcia dziecka, obydwoje małżonkowie powinni rozważyć zgłoszenie się do lekarza specjalizującego się w dziedzinie leczenia niepłodności. Nie warto odraczać tej decyzji zwłaszcza, gdy małżonkowie, a szczególnie kobieta przekroczyli 30 rok życia. Leczenie niepłodności powinno nastąpić po wnikliwej diagnozie – z zastosowaniem nowoczesnych metod diagnostycznych – umożliwiającej zastosowanie najbardziej racjonalnej terapii.

Spełnienie i samorealizacja kobiety odbywa się poprzez macierzyństwo
Autor książki „Wspaniały świat dziewcząt” pisze, że potrzeba macierzyństwa prędzej, czy później dochodzi do głosu. Wiele kobiet trzydziestoparoletnich, które osiągnęły sukces zawodowy, ekonomiczny pragnie mieć dziecko, co w tym wieku może wiązać się z trudnościami, by doszło do poczęcia dziecka. Z przeprowadzonych badań w tym obszarze wynika, że kobieta do pełni spełnienia i samorealizacji potrzebuje zostać matką, dać życie swojemu dziecku, obdarzyć je miłością. Badania dowodzą również, że niezależnie od statusu społecznego, ekonomicznego, posiadanie dzieci chroni kobietę przed depresją i skłonnością do zachowań autodestrukcyjnych, zwłaszcza w okresie okołomenopauzalnym. Nawet kobiety, które utożsamiają się z ruchem feministycznym, po latach żałują podjętej decyzji o nie posiadaniu dziecka (Białecka,2015). Spełnienie się kobiety w małżeństwie i towarzyszenie dzieciom w ich rozwoju podczas dorastania korzystnie wpływa na dobrostan kobiety i warunkuje jej samorealizację w życiu. Kobiety, które z różnych powodów nie zostały matkami wiedzą, że bezdzietność jest „pewną rysą” na ich życiorysie, która wiąże się z przeżywaniem głębokiego żalu. Założenie rodziny, posiadanie potomstwa leży po prostu w naturze kobiety. Kobieta poprzez pełnienie roli matki osiąga poczucie spełnienia i samorealizacji. Psycholog Carl Rogers (Rathus,2012) wskazuje, że droga do samorealizacji wiedzie przez poznanie własnych uczuć, ich zaakceptowanie i zgodne z nimi postępowanie. Według autora osiągnięcie takiego stanu, wglądu we własne życie jest możliwe poprzez psychoterapię. Życie zawodowe kobiety może być pasjonujące, może osiągać liczne sukcesy, ale po latach może przyjść refleksja, że zabrakło jej czegoś ważnego. Stąd ważne jest, aby decyzji o posiadaniu dzieci nie odraczać na końcowy okres płodności, bowiem może wiązać się to ze znacznymi komplikacjami z zajściem w ciążę i narażeniem kobiety, ale również jej męża bądź partnera na liczne trudności, z którymi będą musieli się skonfrontować.

Jak radzić sobie z niepłodnością w związku?

Wydaje się, że niepłodność jest jednym z najtrudniejszych doświadczeń jakie mogą spotkać kobietę i mężczyznę pragnących mieć dziecko. To bardzo trudne emocjonalne doświadczenie zarówno dla kobiety jak i dla mężczyzny. Małżonkom trudno zaakceptować sytuację, że nie mogą począć dziecka. Dużym obciążeniem psychicznym dla pary może być również presja jaką wywiera na małżonków otoczenie społeczne: zarówno rodzice, bliższa i dalsza rodzina ale także znajomi z pracy, koledzy i koleżanki. Potrzeba naprawdę dużej dojrzałości i cierpliwości, a także umiejętności radzenia sobie w takiej sytuacji. Kobieta i mężczyzna powinni być dla siebie oparciem i wzajemnie się wspierać oraz zapewnić sobie wsparcie ze strony innych życzliwych ludzi. Doświadczenie niepłodności w związku dwojga kochających się ludzi sprzyja negatywnemu myśleniu, narażeniu na znaczny stres, wreszcie pojawieniu się nieporozumień i konfliktów. Wynika to raczej nie z powodu braku dobrych chęci do współpracy, zaangażowania partnerów do poszukiwania dobrych rozwiązań, czy osiągnięcia wzajemnego porozumienia, ale raczej z powodu odmiennego przeżywania tej trudnej sytuacji przez kobietę i mężczyznę. Kobieta w tym czasie pragnie być wysłuchana, nawet jeżeli opowiada o tym samym po raz kolejny. Pragnie czuć się bezpiecznie przy swoim mężu, być przytulana. Z męskiego punktu widzenia wygląda to inaczej. Jako głowa rodziny ma poczucie odpowiedzialności za rodzinę, którą założył i do problemu niepłodności podchodzi w sposób zadaniowy – problem należy rozwiązać. I w tym obszarze trudna sytuacja zamiast zbliżać małżonków, może pogorszyć relacje między nimi. Ludzka psychika ma ogromny wpływ na funkcjonowanie całego organizmu, w tym również niekorzystnie oddziałuje na układ hormonalny, co ma istotne znaczenie zwłaszcza dla kobiety. Każde duże obciążenie psychiczne, w tym przypadku kłopoty z płodnością, powoduje wyrzut hormonów stresu, co upośledza funkcjonowanie układu hormonalnego, a tym samym może być jednym z czynników utrudniających zajście w ciążę.

Przeprowadzone badania dowodzą (Rathus, 2004), że stres wpływa hamująco na układ odpornościowy. Jego znaczenie może być jednak modyfikowane czynnikami psychicznymi takimi jak wsparcie społeczne lub poczucie kontroli. Psychoneuroimmunologia to dziedzina nauki, która zajmuje się wpływem stresu na układ odpornościowy. Psychologowie, biolodzy i lekarze angażują się w badania naukowe mające na celu sprawdzenie jakie występują związki pomiędzy czynnikami natury psychologicznej, układem nerwowym, układem hormonalnym i układem odpornościowym. Wyniki uzyskanych badań wskazują jednoznacznie, że znaczne narażenie na stres obniża poziom funkcjonowania układu odpornościowego, a tym co chroni przed konsekwencjami stresu i podwyższa funkcjonowanie układu odpornościowego jest uzyskane wsparcie psychiczne przez osobę narażoną na jego negatywny wpływ. Stres może przybierać różne formy. Mogą to być pojawiające się irracjonalne myśli lub sygnały płynące z ciała – na przykład wzmożone napięcie mięśni czy przyspieszona czynność serca. Sam poziom natężenia stresu można modyfikować poprzez kontrolę tak zwanych irracjonalnych myśli. Jedną z podstawowych technik jest skierowanie swojej uwagi na inną aktywność – odwrócenie jej bądź zajęcie się czymś innym. Wykształcenie takiego zachowania wymaga dużego wysiłku i uważności, jednak aby takie negatywne przekonania zmienić należy najpierw je u siebie rozpoznać.

Inny sposobem obniżenia poziomu stresu to „progresywna relaksacja” czyli postępujące rozluźnienie ukierunkowane na obniżenie napięcia mięśniowego. Efekt obniżenia nadmiernej stymulacji można uzyskać również pozostając „w spokoju”, ograniczając stresory w otoczeniu do minimum. Wskazane sposoby radzenia sobie z napięciem psychicznym redukują poziom pobudzenia, podwyższają poczucie wewnętrznej kontroli nad zdarzeniami zachodzącymi w naszym życiu, a także sprzyjają zbudowaniu korzystnego przekonania o skuteczności własnych działań, dostosowanych do swoich możliwości i umiejętności.
W sytuacji, kiedy małżonkowie mają poczucie, że sobie nie radzą, a trudności się piętrzą warto rozważyć możliwość skorzystania z porady psychologa, który pomoże przepracować to, co trudne i niezrozumiałe w związku, określić pomocne strategie radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych, zarówno dla kobiety jak i mężczyzny. Ze wsparcia psychologicznego mogą skorzystać obydwoje małżonkowie, bądź osoba która uważa, że potrzebuje tej formy pomocy terapeutycznej – kobieta lub jej partner. Ważne jest, by zażegnać kryzys w związku w jego początkowej fazie i nie dopuścić do rozwoju niekorzystnej sytuacji, która może się wtedy wymknąć spod kontroli. Niekiedy nieśmiałość lub inne cechy osobowości mogą być przeszkodą w otwarciu się i zaufaniu innej, obcej osobie, ale spełnienie pewnych przesłanek umożliwia spotkanie się ze specjalistą i uzyskanie pomocy. Takim miejscem, gdzie kobieta i mężczyzna zmagający się z niepłodnością mogą uzyskać profesjonalną pomoc, nauczyć się jak rozmawiać, by wzajemnie się nie ranić jest, poradnia małżeńska, gabinet psychologa, psychoterapeuty. Jak pisze znany psycholog Zimbardo podstawą zaufania i chęci otworzenia się jest poczucie bezpieczeństwa. Zarówno miejsce, osoba, jak i sam kontakt muszą nam gwarantować, że możemy spokojnie odważyć się na wyjście z ukrycia (Zimbardo, 2012). Warto zatroszczyć się o swój komfort psychiczny, bowiem ma to istotne znaczenie dla zachowania równowagi w ciele, a tym samym stanowi czynnik sprzyjający zapłodnieniu. Również źródła medyczne (Szamatowicz,M.,Kulikowski,M.,1988) wskazują, że w żadnym przypadku nie należy zaniechać stosowania psychoterapii.

W okresie zmagania się z niepłodnością para małżeńska narażona jest na pogorszenie relacji pomiędzy nimi. W związkach opartych na miłości, wyzwalane reakcje emocjonalne mogą dotyczyć najgłębszych potrzeb, jak potrzeby bycia kochanym i szanowanym, lęku przed odrzuceniem Wyzwalane wówczas emocje mogą być bardzo silne, jak gdyby zagrożony był ich byt. W takiej sytuacji trudno o porozumienie. Nie da się niczego załatwić, kiedy męża lub żonę ponoszą emocje. Wtedy potrzebne są umiejętności emocjonalne, przede wszystkim zdolność uspokajania siebie i partnera, empatia, a także zaleta uważnego słuchania, które mogą pomóc małżonkom skutecznie wyjaśniać i łagodzić nieporozumienia. Te pozytywne cechy będą także pomocne w przezwyciężaniu wzajemnych pretensji i uprzedzeń, które pozostawione samym sobie mogą niszczyć związek małżeński. Jedną z kluczowych wartości, która korzystnie wpływa na pożycie małżeńskie jest uśmierzanie swoich wzburzonych uczuć. Zręczność ta polega na opanowaniu wprawy szybkiego dochodzenia do siebie po doświadczeniu silnego wzburzenia emocjonalnego, podczas którego drastycznie obniża się kompetencja jasnego myślenia, słyszenia i mówienia. Uspokojenie się jest niezwykle konstruktywnym krokiem, który umożliwia załatwienie spornych kwestii. Brak tej sprawności powoduje wręcz, że niemożliwy jest jakikolwiek postęp w rozmowie między małżonkami mający na celu rozwiązanie spornych spraw. Fizjologiczne uspokojenie jest procesem stopniowym i nie wystarczy pięciominutowa przerwa, by móc na nowo rozpocząć konstruktywnie ze sobą rozmawiać. Dłuższa przerwa daje ciału więcej czasu na wyjście ze stanu pobudzenia. Pary, które będą chciały zastosować tę technikę mogą wcześniej uzgodnić, że każda ze stron może zaproponować przerwę w rozmowie, gdy spostrzeże pierwsze symptomy wzburzenia emocjonalnego. Kolejną umiejętnością umożliwiającą znalezienie pozytywnego rozwiązania to zakwestionowanie pojawiających się niekorzystnych myśli o partnerze. Na przykład, gdy pod wpływem chwilowego zawodu żona uważa, że „on zawsze jest takim egoistą” lub „on w ogóle nie dba o moje potrzeby” wtedy mogłaby zakwestionować negatywne myślenie o mężu, przypominając sobie o wielu rzeczach świadczących o tym, że jednak mąż troszczy się o nią. W takiej sytuacji kobieta ma możliwość zmodyfikowania myśli i nadania jej kształtu pozytywnego „Chociaż postąpił nieładnie i sprawił mi przykrość, to przecież czasami okazuje, że zależy mu na mnie”. Negatywne sformułowanie podsyca złość i potęguje ból, natomiast wypowiedź mająca wydźwięk pozytywny daje nadzieję na optymistycznie rozwiązanie sytuacji problemowej (Goleman,2007).

Inne pomocne techniki psychologiczne w zmaganiu się w procesie leczenia niepłodności to wzbudzanie optymistycznych wyobrażeń, ćwiczenie pozytywnego i aktywnego nastawienia do procesu leczenia. Kobiety, u których dominuje negatywne myślenie nie pomagają sobie. Jest wręcz odwrotnie. Negatywne myślenie nasila poziom stresu, negatywnym emocjom towarzyszy negatywna ocena sytuacji, a w takim stanie emocjonalno-poznawczym nie docenia się szans na poprawę sytuacji i rezygnuje się również z aktywnych strategii radzenia sobie (Heszen,2013)

Pomocną strategią w radzeniu sobie z występującym dyskomfortem, który towarzyszy małżonkom podczas leczenia niepłodności, to koncentrowanie się na tym, aby przeżywać jak największą miłość i wdzięczność. Przeżywanie miłości i wdzięczności blokuje wiele negatywnych emocji w mózgu. W życiu doświadczamy nie tylko trudności, ale spotykają nas także przyjemności. Każdy może mieć inne odczucia, można być wdzięcznym za dobry los, za piękno otaczającego świata, za swoje odkryte hobby czy jak najbardziej za cudowną żonę, wspaniałego męża. Na początku można mieć z tym trochę trudności, lecz gdy nabierze się płynności w jej wyrażaniu, można zaobserwować korzystne zmiany w życiu, poprawę samopoczucia, dobre relacje z innymi osobami. Jak dowodzi autor bestsellerów, psychiatra Daniel G. Amen – trudno jest jednocześnie przeżywać wdzięczność i negatywne emocje lub stres (Amen,2013). Przeżywanie wdzięczności wyzwala pozytywne emocje jak radość, zadowolenie, uspokojenie. Konkludując przeżywanie wdzięczności bardziej się opłaci człowiekowi, niż pielęgnowanie w sobie negatywnego nastawienia.

Co pomaga zażegnać kryzys w związku?

Każda osoba posiada zasoby (talenty, umiejętności, cechy osobowości), które mogą być pomocne by przezwyciężyć kryzys w związku i zbudować dobre relacje, w tym przypadku pomiędzy małżonkami oczekującymi na dar potomstwa.
W sytuacji, kiedy mąż i żona napotykają trudności w komunikacji, nie wiedzą jak rozmawiać by dojść do porozumienia, zawsze mogą się zwrócić się po pomoc do psychologa, psychoterapeuty, który zazwyczaj posiada dużą łatwość w wydobywaniu pomocnych zasobów.
Leczenie niepłodności to proces w który zaangażowani są nie tylko małżonkowie, ale również inne osoby: lekarze, a także coraz częściej psycholodzy profesjonalnie przygotowani, by udzielać porad i wsparcia psychologicznego.
Dla niektórych małżonków ważny może być również wymiar duchowy przeżywania niepłodności w małżeństwie, stąd możliwość uzyskania przez małżonków wsparcia w różnych grupach i wspólnotach wyznaniowych.

Leczenie niepłodności może mieć znaczący wpływ na intymność. Przy zalecanej i zaplanowanej abstynencji traci się spontaniczność. Wszystko się zmienia kiedy to inni decydują kiedy i jak macie się kochać. Taka sytuacja u niektórych małżonków może powodować, że relacja małżeńska postrzegana jest jako kolejny obowiązek domowy do wykonania. Należy jednak pamiętać, że miłość ma charakter nie tylko prokreatywny, ale również jednoczący. Aktywność seksualna pozwala kobietom i mężczyznom zrelaksować się oraz poczuć się kochanymi (Ruhi-Lopez,Sntamaria,2015).
Małżonkowie oczekujący na poczęcie dziecka, zgłębiają swoją wiedzę na temat możliwości leczenia i stosowanych terapii korzystając z dostępnych publikacji w księgarni, w prasie, a także w internecie. Pomaga to parze, w sposób świadomy uczestniczyć w procesie leczenia . Wydaje się jednak, że należy zachować pewien dystans i pozwolić się prowadzić w trudnej terapii osobom, którym się zaufało. Na potwierdzenie tych słów przytoczę fragment wypowiedzi jednej z autorek książki zatytułowanej „Niepłodność”.

Nauczyłam się tego, że powinniśmy wierzyć i ufać lekarzom, a także starać się nie myśleć o rzekomych symptomach wszelkich chorób. Czytanie blogów na temat niepłodności, często opatrzonych długimi listami lekarstw i zabiegów, przez które przeszły inne pary, bywa pomocne, może jednak skłonić nas również do przekonania, że musimy podążać tą samą drogą. Tymczasem, to co sprawdza się u jednej rodziny, wcale nie musi być dobrym rozwiązaniem dla innej. (Ruhi-Lopez,Sntamaria,2015).

Konkludując to co może okazać się najbardziej pomocne w przeżywaniu swojego cierpienia i oczekiwaniu na „cud poczęcia”, to wzajemna miłość, szacunek i wyrażanie wdzięczności przez małżonków względem siebie. Wszelkie zalecane strategie radzenia sobie w trudnościach na tym etapie życia kobiety i mężczyzny mogą być tylko narzędziami, które wspierają ich w dobrej komunikacji i ułatwiają uzyskanie porozumienia w związku, z powodu odmiennego przeżywania niepowodzeń w staraniu się o dziecko przez kobietę i mężczyznę.

Literatura

Amen,D.G.(2013). Wspieraj swój mózg-odmładzaj się. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.
Białecka,B.(2015). Kobieta integralna. Głos dla życia,1,14-15.
Fijałkowski,W.(1985). Naturalny rytm płodności. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw 
 Lekarskich.
Goleman, D.(2007). Inteligencja emocjonalna. Poznań: Media Rodzina.
Heszen,I. (2013). Psychologia stresu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Rathus,S.A.(2004). Psychologia współczesna. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
 Psychologiczne.
Ruhi-Lopez,A., Sntamaria,C.(2015) Niepłodność. Poznań: Wydawnictwo Święty Wojciech.
Szamatowicz,M.,Kulikowski,M.(1988)Niepłodność.W:S.Soszka(red.),Położnictwoi Ginekologia 
 (s.387-401).Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw 
 Lekarskich.

Zimbardo, P .G. (2012). Nieśmiałość. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

(2014) Kompendium zagadnień dotyczących płodności. Głos dla życia,4,30-31