Separacja małżeńska i jej uwarunkowania

Małżonkowie, którzy stanowią podstawę rodziny zobowiązani są do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności  oraz do współdziałania dla dobra rodziny którą założyli. Jednak to czy rodzina tzw. rodzina mała składająca się z  rodziców i ich wspólnych dzieci, które nie zawarły jeszcze małżeństwa spełnia swoją funkcję i jest zdolna do realizacji swojej roli w życiu społecznym i narodowym, zależy między innymi od tego, czy wewnętrznie funkcjonuje prawidłowo.  Owo spełnienie i zdolność do pełnienia przypisanej rodzinie roli jest uzależnione od tego, czy pomiędzy małżonkami istnieją wszystkie właściwe więzi, które są niezbędne do ich zgodnego pożycia. Zupełny rozkład pożycia małżeńskiego występuje wtedy, gdy pomiędzy małżonkami nie istnieje więź duchowa, fizyczna i gospodarcza.
W sytuacji, gdy nie ma tych więzi i wystąpił stan zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego, może to skutkować prawną ingerencją w życie rodziny. W polskim prawie reguluje to instytucja separacji, która została wprowadzona do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, to sąd może orzec separację w oparciu o zgodne żądanie małżonków.

Takie zgodne ich żądanie jest jedynie przysługującym im uprawnieniem, które może skutkować mniejszą ingerencją sądu w pożycie małżeńskie. Występują jednak okoliczności kiedy separacja małżeńska nie może być orzeczona. Dzieje się tak wtedy, gdy na skutek separacji mogłoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci, a także gdyby orzeczona separacja małżeńska była sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Zapisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zabezpieczają ochronę najsłabszych w systemie rodzinnym. W świetle regulacji prawnych separacja nie jest dopuszczalna, jeżeli wskutek jej orzeczenia miałby ucierpieć rozwój fizyczny i duchowy dziecka, a także gdyby to skutkowało pogorszeniem warunków dzieci w porównaniu z ich  dotychczasową sytuacją. Tak jak przy orzekaniu o rozwodzie, gdzie brane jest pod uwagę, czy dobro małoletnich dzieci nie sprzeciwia się rozwodowi, czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego z małżonków, przy którym dzieci nie pozostaną pod opieką w stopniu mającym negatywny wpływ na pełnienie przez tego małżonka opieki rodzicielskiej, tak również ten aspekt jest brany pod obserwację przy orzekaniu o separacji. Dla oceny sytuacji dzieci, czy wskutek separacji rodziców ich dobro może być zagrożone, uwzględnia się również takie czynniki jak: wiek dzieci, stan zdrowia, ich wrażliwość na różne doświadczenia, a także dotychczasowe relacje z rodzicami. Należy wskazać, że dla orzeczenia separacji – istotne są także niekorzystne relacje pomiędzy małżonkami generujące napięcie i konflikty w związku, które negatywnie oddziałują na rozwój małoletnich dzieci, ich stan emocjonalny. Dowodzi się, że stosunki rodzinne nacechowane licznymi trudnościami nie mógłby uzasadniać odmowy orzeczenia separacji. Demoralizujące warunki środowiska, kłótnie między rodzicami mogą również uzasadniać pogląd, że separacja rodziców nie naruszy dobra dziecka (Haak, 2000).

Z jakich pobudek małżonkowie skłaniają się ku separacji ?

Jedną z przyczyn, która może skłonić małżonków by ostatecznie rozwiązać swoje małżeńskie kłopoty rozważając podjęcie decyzji o separacji lub rozwodzie, może być kryzys wieku średniego, który dotyka zarówno mężczyzn, jak i kobiety i ma swoje odbicie w związku. Mężowi i żonie trudno rozpoznać w swoim współmałżonku osobę, którą pokochali na początku związku. Po latach konfrontacja z osobą, z którą spędziło się już znaczną część swojego życia, może okazać się niełatwym doświadczeniem. Uświadomienie sobie przez małżonków tych trudności, może zachwiać stabilne podstawy ich związku. Jako przyczyny kryzysu w związku wskazuje się na okoliczności, które nie służą ukształtowaniu dojrzałych relacji pomiędzy mężem, a żoną jak: nieistnienie poszanowania dla odmiennych poglądów u partnera, brak sensu życia i skłanianie się  bardziej do poszukiwań na zewnątrz, zamiast zaangażowania własnego w ten proces przy udziale małżonka. Ponadto kluczowe znaczenie ma fakt, że relacja pomiędzy małżonkami nie jest przeżywana jako związek wymagający troski każdego dnia od męża i żony. Wydaje się jednak, że warunkiem osiągnięcia dojrzałej miłości małżeńskiej jest umiejętne przejście przez tą kryzysową sytuację. Paradoksalnie kryzys w małżeństwie może być szansą na pojednanie i zbudowanie na nowo dojrzałych relacji w małżeństwie opartych na wzajemnej miłości i szacunku (Daigneault, 2012). Często decyzja o rozstaniu poprzez orzeczenie separacji lub rozwodu wynika z przeżywanego cierpienia w związku. Brak wsparcia ze strony współmałżonka oraz dobrej woli i zaangażowania by znaleźć rozwiązanie dla  przeżywanych trudności rozstrzygają, że decyzja o rozstaniu wydaje się słuszna. Źródłem cierpienia dla współmałżonka może być również sytuacja, gdy zostaje opuszczony, bo mąż lub żona zakochał się w innej osobie, z którą chce dzielić życie. W większości małżeństw zranienie zostaje pogłębione jeszcze walką o dzieci. Często porzuconemu małżonkowi towarzyszy uczucie, że traci grunt pod nogami. Własne cierpienie pozostawiony partner często łączy się z pogorszeniem sytuacji materialnej, troską o dzieci i ogólną sytuacją bytową i społeczną(Grün,2008).

Co pomaga złagodzić cierpienie i odzyskać stabilność psychiczną

Wykazano, że tworzenie silnej sieci wsparcia społecznego, stanowi bufor w sytuacji stresu i warunkuje dobre zdrowie psychiczne i fizyczne. W okolicznościach, gdy silne bodźce stresujące są niekontrolowalne, czyli gdy osoba narażona jest na przykre sytuacje, złe bodźce, od których nie można uwolnić się, zbiec przed nimi, można powiedzieć gdy są nieuchronne, to wtedy by poradzić sobie z trudną sytuacją odpowiednie są strategie radzenia sobie skoncentrowane na emocjach, takie jak nawiązywanie i utrzymywanie przyjaźni dających wsparcie społeczne, zwłaszcza takich kiedy można wyrazić głęboko odczuwane emocje i przekonania. Kobietom potrzebne jest zwierzanie się i skupienie się na treści przeżyć, nawet wówczas gdy rozmowy takie niczego specjalnie nie zmieniają w ich rzeczywistości. Z kolei mężczyźni mają poczucie, że są wspierani wykonując wspólnie różne użyteczne działania. Inną strategią radzenia sobie skoncentrowaną na emocjach i związaną z szukaniem wsparcia społecznego jest katharsis, czyli uwolnienie od cierpienia psychicznego,  odreagowanie stłumionych emocji, zablokowanego napięcia wywołanych silnymi przeżyciami. Taką możliwość daje psychoterapia, gdzie w atmosferze zaufania dochodzi do ujawnienia przykrych przeżyć i usunięcia napięcia emocjonalnego co przynosi ulgę i wyciszenie. Kolejną strategią radzenia sobie skoncentrowaną na emocjach, która może okazać się przydatna jest szukanie znaczącego wsparcia duchowego. Współcześnie do radzenia sobie włącza się specyficzne zachowanie określone jako religijne lub ujęte szerzej duchowe radzenie sobie. Dowodzi się, że religijne radzenie jest przydatne zwłaszcza w sytuacjach, gdzie źródło stresu pozostaje niekontrolowane, czyli osoba nie ma wpływu na to czego doświadcza w swoim życiu. Podkreśla się, że także aktywność fizyczna, ćwiczenia relaksacyjne stanowią funkcjonalne strategie skoncentrowane na emocjach, które są przydatne do regulacji nastroju.   Przytoczone koncepcje radzenia sobie skoncentrowane na emocjach w niewielkim stopniu mogą zmienić źródło stresu, ale poprzez poznawcze przekształcenie, spojrzenie na stres z innej perspektywy na przykład humorystycznej pomagają ograniczyć wpływ stresu i zredukować cierpienie myśląc o przykrej sytuacji w odmienny sposób. Służą one raczej regulacji negatywnych stanów nastroju wynikających z ekspozycji na stres. Jednak uzasadnia się, że strategie radzenia sobie skoncentrowane na emocjach mogą okazać się dysfunkcjonalne i prowadzić do destrukcyjnych zamiast wspomagających związków. Dzieje się tak wtedy, kiedy szuka się wsparcia duchowego, które nie ma osobistego znaczenia, stosuje się długotrwałe zaprzeczanie, zamiast katharsis, posługuje się myśleniem życzeniowym zamiast rzeczowym przewartościowaniem czy też traktuje siebie zbyt poważnie, zamiast spojrzeć z poczuciem humoru. Dysfunkcjonalne jest także używanie narkotyków i nadużywanie alkoholu zamiast relaksacji, czy też przejawianie w zachowaniu agresji, zamiast ćwiczeń fizycznych. Niewłaściwe strategie mają to do siebie, że przynoszą krótkotrwałą ulgę . W dłuższej perspektywie czasowej takie zachowanie prowadzi raczej do utrzymania problemów związanych ze stresem, a nie do  ich rozwikłania. Korzystne może okazać się natomiast zastosowanie funkcjonalnej strategii skoncentrowanej na unikaniu, polegającej na psychologicznym oderwaniu się od stresujących sytuacji i krótkoterminowemu zaangażowaniu się w działania odwracające uwagę. Należałoby wskazać, że unikanie jako forma radzenia sobie na poziomie teoretycznym może być zróżnicowane i odnosić się do unikania zorientowanego na zadanie i unikania zorientowanego osobowo. Unikanie zorientowane na zadanie polega na oddaniu się aktywności zastępczej, czyli zamiast koncentrować swoją uwagę na trudnościach , które przeżywamy zająć się zadaniami sprawiającymi nam z reguły radość, zadowolenie i na nich skupić swoją uwagę. Dla każdego może to oznaczać co innego na przykład uprawianie ogrodu, pływanie, jazda na rowerze, czy też robótki ręczne. Z kolei unikanie zorientowane osobowo to przede wszystkim poszukiwanie kontaktu z innymi osobami. I tutaj również może pojawić się wiele możliwości uwzględniając swoje upodobania. Ważne jest aby dobrać aktywność, która nam odpowiada.    Warte podkreślenia jest, że długoterminowe posługiwanie się unikowymi strategiami radzenia sobie z trudnościami, staje się dysfunkcjonalne i nieefektywne (Carr,2009; Heszen, 2013; Wojciszke, 1993).

Czy możliwe jest przebaczenie ?

Kluczowymi cechami bliskich związków są zaufanie i zdrada. Z ufania innym i bycia godnym zaufania oraz z niezdradzania i bycia niezdradzanym dla bliskich sobie osób wynikają pozytywne korzyści, również szczęście. Osoby z wysokim poziomem zaufania relacyjnego mają oczekiwania wobec osoby, z którą tworzą bliski intymny związek (mąż, żona), że będzie postępować honorowo. Zaufanie relacyjne to przekonanie, że partner jest przewidywalny, że można na nim polegać oraz wiara, że taki będzie zawsze. Zaufanie relacyjne uwzględnia także ryzyko odrzucenia i zdrady w bliskim związku. Poziom zaufania w związku rozwija się z upływem czasu, a dynamiczność tego rozwoju uzależniona jest od intensywności przywiązania i miłości do partnera. Silne zaufanie relacyjne kojarzone jest z lepszym przystosowaniem osobistym i rozwojem związku. Złamanie zaufania relacyjnego jest dość powszechne i z reguły występuje w kontekście znaczących bliskich związków. Badania, które zostały przeprowadzone w tym zakresie wykazały, że ludzie własne akty zdrady przypisują intencjonalnym, ale chwilowym czynnikom jak gniew, depresja, odrzucenie, czy krótkotrwała impulsywność. Podczas gdy zachowanie osób, które ich zdradziły przypisują intencjonalnym i stałym czynnikom jak posiadanie złych cech albo brak zasad. Wykazano że osoby, które na Skali Zdrady Interpersonalnej, która mierzy ogólną tendencję do zdradzania innych poprzez łamanie obietnic, kłamstwa – uzyskują wyniki godnego zaufania, mają wyższą samokontrolę, towarzyszy im subiektywne poczucie dobrostanu, cechuje ich odpowiedzialność, tolerancja i psychologiczna dociekliwość. W intymnych lub przyjacielskich związkach występują akty zdrady, złamania zaufania bądź fizycznej lub psychologicznej wrogości. W sytuacji, gdy jeden z partnerów okłamuje tą drugą osobę utrzymując pozamałżeńskie związki, to takie czyny niekiedy spotykają się z próbą ukarania lub odwetu wobec niewiernego współmałżonka. Z kolei takie zachowanie może wywołać podobną reakcję u drugiej strony.  Opisane postępowanie może prowadzić do powstania spirali kary i rewanżu, co w konsekwencji może prowadzić do rozpadu związku. Pomocne w ograniczeniu nasilającej się spirali są gesty przebaczenia i zadośćuczynienia. Przebaczenie jest osobistą odpowiedzią na niegodny czyn, za który odpowiedzialna była osoba popełniająca przewinienie.  Dzięki przebaczeniu występek niejako idzie w zapomnienie, zostaje anulowany. Przebaczenie nie jest konsekwencją procesu prawnego, a osobistą reakcją na naruszenie zaufania w małżeństwie. Należy podkreślić, że przebaczenie nie jest tożsame z zapomnieniem, czy usprawiedliwieniem nieprawości, bowiem uznaje się odpowiedzialność drugiej osoby za przewinienie. Kolejnym sposobem, który służy naprawianiu związków dwojga ludzi, to zadośćuczynienie. Jest ważne by pamiętać, że zadośćuczynienie wiąże się z przyjęciem osobistej odpowiedzialności za naganny czyn, a także z odczuwaniem winy i wstydu za popełnione przewinienie. Zadośćuczynienie wymaga także zaakceptowania kary za uczyniony występek wobec partnera. Jednak by przebaczenie i zadośćuczynienie w związku mogło zaistnieć po doznanej krzywdzie, potrzebne są pokora i rezygnacja z dumy, ale też i empatia. Pokora wiąże się z postrzeganiem siebie jako osoby nie lepszej i nie gorszej niż inni. Natomiast empatia w stosunku do winowajcy pozwala spojrzeć na trudną sytuację z jego perspektywy. Z kolei przyjęcie punktu widzenia drugiej osoby w związku jest możliwe jedynie wtedy, gdy wykazuje ona gotowość do uznania własnej perspektywy za nie wyłącznie słuszną i obowiązującą. Przeprowadzone badania w tym obszarze dowodzą, że ludzie wraz z wiekiem stają się bardziej skłonni do przebaczenia, co wynika z rozwoju moralnego ludzi, który dokonuje się na przestrzeni życia człowieka. Osoby wybaczające odznaczają się większą stabilnością, większą ugodowością oraz mniejszą neurotycznością. Dobre cechy osobowości ułatwiają dokonanie przebaczenia współmałżonkowi, a zarazem poprawiają jego dobrostan psychiczny i fizyczny. Natomiast osoby niewybaczające w przeprowadzonych badaniach uzyskały wysokie wyniki w zakresie narcyzmu. Człowiek przejawiający w swoim zachowaniu cechy osobowości narcystycznej odznacza się brakiem empatii, niechęcią do uwzględniania perspektywy innych osób, ma potrzebę nieustającego i bezwarunkowego podziwu dla siebie. W odniesieniu do osób, które nie są dla niego ważne zazwyczaj zachowuje się arogancko i z lekceważeniem. W związku z tym takie skoncentrowanie się na sobie, na swoim ja utrudnia osobie o narcystycznej osobowości podjęcie decyzji o wybaczeniu. Podkreśla się, że łatwiej wybaczyć zdradę, która jest mniej intencjonalna, mniej poważna i powoduje mniej przykrych konsekwencji, a partner winny za nieuczciwość przeprasza. Ponadto łatwiej o wybaczenie w romantycznym związku, który jest satysfakcjonujący, partnerzy są zaangażowani i cechuje ich psychologiczna intymność. Przebaczenie odgrywa istotną rolę w małżeńskiej psychoterapii w okolicznościach, gdy na przykład małżonkowie rozważają separację małżeńską. W sytuacji, gdy partnerzy wzajemnie się skrzywdzili, terapia małżeńska może okazać się pomocna poprzez wspieranie procesu przebaczenia i zadośćuczynienia i naprawy pogorszonych relacji w związku. Terapia małżeńska może być kluczowym czynnikiem pomagającym parom małżeńskim uwolnić się z destruktywnych i powtarzających się wzorców oddziaływania na siebie, które podtrzymują małżeńskie cierpienie. Podczas terapii małżeńskiej dialog między małżonkami często ukazuje, że wina za występujące trudności w związku często rozłożona jest pomiędzy oboje partnerów. W początkowym procesie terapii małżonkowie wyrażają silne negatywne emocje smutek, gniew związane z sytuacją, która doprowadziła do znacznego kryzysu w związku, po to by odsłonić niezrealizowane małżeńskie potrzeby. Taka sytuacja wyzwala kontekst, który pozwala na rozpoznanie przyczyny występujących trudności w małżeństwie. Pragnienie poszukiwania sensu bycia razem i możliwych rozwiązań by, uzyskać pojednanie umożliwia małżonkom rozwinąć empatię nawzajem do siebie.
W dalszym ciągu to pomaga stworzyć nowe możliwości postrzegania siebie i swojego związku.  Wśród czynników, które wpływają pozytywnie na odczucie satysfakcji małżeńskiej należą: wyższy poziom wykształcenia, wyższy status socjoekonomiczny, podobne zainteresowania, poziom inteligencji, osobowość małżonków, a także dopasowanie seksualne, a u kobiet późne małżeństwo.  Udział tych czynników przypuszczalnie zwiększa zdolność rozwiązywania pojawiających się problemów w związku, a także ogranicza stresory życiowe jak przeludnienie, ma również wpływ na ograniczenie konfliktów wynikających z różnicy poglądów i niedopasowania. Pary, które cechuje zgodne i szczęśliwe pożycie małżeńskie zabiegają o prawidłową komunikację w związku. W sytuacjach konfliktowych dopuszczają różnicę zdań, długotrwale nie obrażają się i nie ignorują współmałżonka.  Dlatego wydaje się, że satysfakcja małżeńska może być istotną okolicznością chroniącą parę małżeńską przed decyzją o separacji lub rozwodzie(Carr,2009;Cierpiałkowska,2012; Wojciszke,1993).

Separacja, a reakcje przystosowawcze u dzieci

Separacja małżeńska i rozwód stanowią główne stresory życiowe dla wszystkich członków rodziny, jednak w sposób szczególny doświadczają ich dzieci. U dzieci odczucia związane z separacją rodziców, bądź rozwodem mogą prowadzić do krótkotrwałych lub długotrwałych reakcji przystosowawczych. U chłopców można zaobserwować zaburzenia zachowania lub zachowania eksternalizacyjne związane ze słabą kontrolą swojego zachowania i stanowiące rodzaj niedostosowania społecznego, objawiający się na przykład agresją, oporem, nieposłuszeństwem wobec otoczenia. Impulsywność tych reakcji jest wynikiem projekcji doświadczanych trudności na zewnątrz. Przykre konsekwencje takich zachowań bardziej doświadczane są przez otoczenie, niż przez osobę dopuszczającą się nieprawidłowości, którą raczej cechuje słabe poczucie winy. Natomiast u dziewczynek częściej można zaobserwować problemy emocjonalne i zachowania internalizacyjne związane z nadmierną kontrolą i stanowiące także formę niedostosowania społecznego. Tego typu zachowania odznaczają się wycofaniem, wyolbrzymioną ostrożnością w nowych, trudnych sytuacjach, nadmierną przezornością w kontaktach społecznych, przesadną uległością wobec norm regulaminowych. Jednostka doświadczane trudności rzutuje do wnętrza osobowości, co skutkuje dużym poczuciem winy i przeżywanym cierpieniem psychicznym. W następstwie tego, to dziecko doznaje krzywdy psychicznej, a nie otoczenie społeczne. Dzieci zarówno chłopcy jak i dziewczynki mogą doświadczyć trudności w szkole, w grupie rówieśniczej, a także mogą  wystąpić kłopoty edukacyjne. Po separacji rodziców dzieci częściej przejawiają trudności, jeżeli w okresie przed separacją były poważne kłopoty w związku dziecko-rodzic wynikające z pozabezpiecznego przywiązania, które ma swój początek w niezaspokojonej potrzebie bezpieczeństwa dziecka. Podobnie jest w przypadku rodzicielstwa autorytatywnego, kiedy rodzice nie współpracują z dzieckiem, nie traktują go podmiotowo lecz bezwzględnie wymagają przestrzegania określonych zasad nie wyjaśniając znaczenia swojego postępowania. Na problemy przystosowawcze po separacji najbardziej narażone są dzieci, gdy w systemie rodzinnym długotrwale występowały problemy rodzinne, niezgoda małżeńska, przemoc domowa oraz wcześniejsze separacje i ponowne zejścia małżonków. Jeżeli dziecko wcześniej narażone było na czynniki stresujące, to może to wpływać na mniejsze zdolności radzenia sobie ze stresem w okresie poseparacyjnym i większe trudności przystosowawcze do nowej sytuacji. Dowodzi się, że różne czynniki psychologiczne usytuowane w dziecku, w rodzinie oraz w jego otoczeniu społecznym mogą wzmacniać zdiagnozowane u dziecka trudności przystosowawcze po separacji rodziców. Natomiast lepszym przystosowaniem po separacji odznaczają się dzieci, którym rodziny zapewniły stabilne środowisko rodzicielskie. Za lepsze przystosowanie po separacji odpowiedzialne są również czynniki psychologiczne ulokowane w dziecku jak wewnętrzne umiejscowienie kontroli dające dziecku poczucie sprawczości działania, świadomość własnej wartości, kompetencje społeczne. Na lepsze przystosowanie dzieci do nowej sytuacji wpływ mają także osobiste zasoby psychologiczne rodziców oraz ich pozytywny sposób poradzenia sobie z żalem z powodu separacji lub rozwodu.  Zaangażowanie rodziców w rozwiązywanie trudności wynikających z nowej sytuacji oraz dostępność wsparcia społecznego ze strony szkoły, dalszej rodziny zarówno  dla dzieci jak i rodziców może w sposób istotny przyczynić się do ochrony przed negatywnymi konsekwencjami separacji (Carr,2009).

Refleksje

Osoby zagrożone rozpadem związku, które cierpią i niepokoją się o swoją przyszłość powinny skorzystać ze wsparcia społecznego dalszej rodziny, dobrych przyjaciół. Warto także zwrócić się po profesjonalną pomoc. Poradnia małżeńska to miejsce, gdzie można otrzymać fachową pomoc, wsparcie emocjonalne nie tylko w bezpośrednim okresie silnej ekspozycji na stres i doznane cierpienie wynikające z faktu, że bliska osoba zawiodła. Terapia małżeńska zapewnia także pomoc w dalszej perspektywie, pozwala nabyć umiejętności stosowania dobrych strategii dla rozwiązywania pojawiających się kłopotów życiowych. Ważne jest, aby zatroszczyć się o swój dobrostan psychiczny i fizyczny. W niekorzystnym stresującym położeniu pomocne jest dopuszczenie do głosu swoich emocji, w kolejnym etapie obiektywne spojrzenie na sytuację, bez oceniania i potępiania, niech temu towarzyszy refleksja, gdzie popełniłam/popełniłem błąd, co przeoczyłam/przeoczyłem. W końcu istotne jest by nie pielęgnować w sobie negatywnych uczuć w stosunku do partnera, który zawinił. Przebaczenie osobie, która zawiniła uwalnia od bólu cierpienia i otwiera człowieka na nowe możliwości. Konkludując czas separacji para małżeńska może wykorzystać na rozeznanie, czy rzeczywiście chcą się rozstać, czy jednak zależy im na sobie i chcą popracować nad naprawą pogmatwanych relacji w związku. Nieraz wydaje się konieczne, aby ocenić sytuację w związku z pewnej perspektywy, uzyskać wgląd w swoje uczucia i doświadczenia życiowe. Mając świadomość swojej sytuacji oraz swoich oczekiwań względem małżeństwa, łatwiej jest się zaangażować na rzecz konstruktywnych rozwiązań sprzyjających jedności małżeństwa i rodziny. Z pewnością są pary małżeńskie, które mogą same poradzić sobie z przeszkodami na drodze ich związku i naprawy tego co się popsuło. Niemniej wydaje się słusznym, by zaproponować wsparcie i terapię wszystkim osobom, które czują bezradne i nie wiedzą jak sobie pomóc.

Literatura

Carr, A.(2009). Psychologia pozytywna. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.

Cierpiałkowska, L. (2012). Psychopatologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Daigneault, A. (2012). Kryzys wieku średniego. Poznań: Wydawnictwo Święty Wojciech.

Grün, A. (2008). Dlaczego mnie to spotkało ?. Poznań: Wydawnictwo Święty Wojciech.

Haak, H. (2000). Separacja. Toruń: Wydawnictwo „Dom Organizatora”.

Heszen, I. (2013). Psychologia stresu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Wojciszke, B. (1993). Psychologia miłości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne.

http://pedagogikaspecjalna.tripod.com/notes/tablesmaladjustment.htm

http://www.szkolnictwo.pl/szukaj,Katharsis_(psychologia)